Τι μπορεί να πάθετε από την έλλειψη βιταμινών

16 Δεκεμβρίου 2014

Τι παθαίνει κάποιος όταν δεν προσλαμβάνονται οι απαραίτητες βιταμίνες

Γράφει η

Δρ Σάββη Μάλλιου Κριαρά

Ειδικός Παθολόγος-Ογκολόγος, MD, PhD

Έλλειψη ή ένδεια βιταμινών προκαλείται όταν δεν υπάρχει ικανοποιητική πρόσληψη.

Η έλλειψη βιταμινών μπορεί να προκληθεί από φτωχή διατροφή, από φτωχές μεθόδους μαγειρέματος, από υπερεπεξεργασία και υπεραφινάρισμα των τροφών, από το κάπνισμα και την κατανάλωση αλκοόλ, από το πολύ άγχος και το στρες, από ιατρικά φάρμακα, από το αντισυλληπτικό χάπι, από τη δυσαπορρόφηση και από ανεπαρκή χρησιμοποίηση των βιταμινών.

Ομάδες ατόμων στις οποίες παρατηρείται έλλειψη βιταμινών:

Οι ομάδες πληθυσμού που πρέπει να παίρνουν συμπληρώματα διατροφής, γιατί κινδυνεύουν από την έλλειψή τους:

Σημειώνεται ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις είναι αρκετό ένα ολόπλευρο, πολυβιταμινικό και πολυμεταλλικό παρασκεύασμα που προσφέρει το ελάχιστο των ημερήσιων ποσοτήτων.

Οι ομάδες κινδύνου για έλλειψη βιταμινών:

Έγκυες γυναίκες
Θηλάζουσες γυναίκες
Γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία που απαιτούν συμπληρωματικό σίδηρο και βιταμίνη C για καλή απορρόφηση σιδήρου (100 χλγρ βιταμίνης C προς 10 χλγρ σίδηρο)
Όσοι κάνουν δίαιτα για μείωση βάρους
Όσοι τρώνε ακατάλληλα σνακ και προμαγειρευμένα φαγητά για μεγάλο χρονικό διάστημα
Παιδιά και έφηβοι το χειμώνα και ενήλικες που είναι κλεισμένοι στο σπίτι και δεν παίρνουν ικανοποιητική βιταμίνη D από το ηλιακό φως
Παιδιά και έφηβοι που δεν ακολουθούν ισορροπημένη διατροφή
Όσοι αναρρώνουν από μια ασθένεια λόγω χαμηλής πρόσληψης τροφής, επίδρασης των φαρμάκων και μόλυνσης αν υπάρχει
Οι ηλικιωμένοι με ανικανότητα ή απάθεια που δεν κάνουν ισορροπημένη διατροφή (απάθεια, οδοντικά προβλήματα, κακή πέψη)
Όσοι ζουν μόνοι και δεν φτιάχνουν φρέσκα και σωστά γεύματα
Οι αθλητές σε προπόνηση και όσοι πάνε τακτικά στο γυμναστήριο και όσοι γενικά έχουν σωματική δραστηριότητα

Υπάρχουν τέσσερα στάδια βιταμινικής έλλειψης:

Καμία φανερή αλλαγή κατά τις πρώτες 10 ημέρες, αλλά τα αποθέματα των περισσότερων βιταμινών εξαντλούνται
Αλλοιωμένος κυτταρικός μεταβολισμός παρατηρείται μετά από 60 ημέρες
Κλινικές ανωμαλίες παρατηρούνται μετά από 180 ημέρες με μη ειδικά συμπτώματα, όπως απώλεια βάρους, απώλεια όρεξης, αδιαθεσία, αϋπνία και αυξημένη ευερεθιστότητα
Ανατομικά ελαττώματα παρατηρούνται 180 ημέρες μετά που οδηγούν σε ειδικά σημεία σοβαρής έλλειψης, αναλόγως με τη βιταμίνη που λείπει

Γιατί μπορεί να έχετε έλλειψη βιταμινών

–Απάθεια: Τα άτομα που είναι μόνα γιατί δεν έχουν οικογένεια, αλλά και γιατί έχασαν τον σύντροφό τους είναι απαθή, γιατί δεν έχουν κίνητρα για να τραφούν σωστά. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται σε άτομα ηλικιωμένα, μεσήλικες εργένηδες ή γεροντοκόρες ή σε εφήβους, φοιτητές και σπουδαστές που ζουν μόνοι τους.

–Οδοντικά προβλήματα: Η απώλεια ή φθορά δοντιών, κάνει το φαγητό επίπονο και δυσάρεστο και υπάρχει απέχθεια για τροφές, όπως οι σαλάτες, το κρέας και τα λαχανικά. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική απώλεια βιταμινών, ιδίως, στα ηλικιωμένα άτομα.

–Υπερβολικές απώλειες βιταμινών: Οι υδατοδιαλυτές βιταμίνες αποβάλλονται μέσα από τα ούρα και τον ιδρώτα, όπως στην έντονη άσκηση και στα θερμά κλίματα.

–Διατροφικές συνήθειες: Έλλειψη βιταμινών παρατηρείται σε νέους που καταναλώνουν τροφές πολλών θερμίδων και χαμηλού περιεχόμενου σε βιταμίνες, όπως οι τροφές με πολλή ζάχαρη, τα μαλακά ποτά και αναψυκτικά, τα πατατάκια, τα γλυκίσματα και τα κέικ, αλλά και σε ηλικιωμένους και στην εγκυμοσύνη.

–Θρησκευτικές συνήθειες: Η νηστειοθεραπεία είναι ευεργετική, αλλά όταν υπάρχουν συνοδά προβλήματα υγείας και όταν είναι παρατεταμένη μπορεί να είναι επιζήμια. Οι υδατοδιαλυτές βιταμίνες μπορούν να εξαντληθούν.

–Ατομικές απαιτήσεις σε βιταμίνες: Τα άτομα μπορεί να εμφανίζουν διακυμάνσεις ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και τη δραστηριότητά τους, αλλά και την ιδιοσυγκρασία τους.

–Μολύνσεις: Οι μολύνσεις είναι συχνές σε κακή διατροφή και στα παιδιά. Οι μολύνσεις επιδεινώνουν μια ήδη κακή διατροφή με μείωση της όρεξης και η κακή διατροφή εξασθενεί την αντίσταση στη μόλυνση. Οι μολύνσεις που σχετίζονται με την διατροφή είναι η φυματίωση, οι ιώσεις και οι παρασιτικές λοιμώξεις. Οι ελλείψεις βιταμινών Α και C προδιαθέτουν σε μολύνσεις. H κερατομαλάκυνση είναι η μαλάκυνση κερατοειδούς που είναι το τελικό στάδιο έλλειψης της βιταμίνης Α και καταλήγει σε τύφλωση και επιδεινώνεται στα παιδιά από μια συνυπάρχουσα μόλυνση. Η έλλειψη βιταμινών μπορεί να εξασθενήσει την αντίσταση σε μολύνσεις με μειωμένο σχηματισμό αντισωμάτων, μειωμένη δραστικότητα λευκών αιμοσφαιρίων και φαγοκυττάρων που καταβροχθίζουν βακτήρια και ιούς, μειωμένα επίπεδα προστατευτικών ενζύμων, όπως η λυσοζύμη των δακρύων και περιορισμένη ακεραιότητα της επιδερμίδας και των βλεννογόνων, δηλαδή των υγρών επιφανειών του σώματος.

–Θηλασμός: Στην διάρκεια του θηλασμού είναι επιθυμητή η αυξημένη πρόσληψη βιταμινών.

–Δυσαπορρόφηση: Συνήθως, επηρεάζει τις λιποδιαλυτές βιταμίνες, αλλά η κακοήθης αναιμία οφείλεται σε ανικανότητα απορρόφησης της υδατοδιαλυτής βιταμίνης Β12. Ασθένειες, όπως το sprue, η ιδιοπαθής στεατόρροια, οι παγκρεατικές παθήσεις, η έλλειψη παραγωγής χολής κ.ά. μπορούν να προκαλέσουν γενικευμένη κακή απορρόφηση των λιπών που περιέχουν λιποδιαλυτές βιταμίνες και να οδηγήσουν σε αντίστοιχες ελλείψεις. Η έλλειψη ενδογενούς παράγοντα, ο οποίος χρειάζεται για να σχηματίσει σύμπλοκο με τη βιταμίνη Β12 σαν προϋπόθεση για την απορρόφηση, παρεμποδίζει την αφομοίωση της βιταμίνης αυτής.

–Τα ιατρικά φάρμακα: Τα φάρμακα αποτελούν την πιο συχνή αιτία έλλειψης βιταμινών του συμπλέγματος Β κατά τη διάρκεια της θεραπείας με αντιβιοτικά. Όσοι παίρνουν αντιβιοτικά για παραπάνω από τρεις ημέρες είναι βασικό να παίρνουν συμπληρώματα με όλο το σύμπλεγμα Β. Η πυριδοξίνη είναι πολύ ευάλωτη σε οποιαδήποτε φαρμακευτική θεραπεία, αλλά κυρίως σε κορτικοειδή, αντισυλληπτικά από το στόμα, ισονιαζίδη και πενικιλλαμίνη.

–Η διατροφή: Άλλες θρεπτικές ουσίες από τις τροφές μπορεί να επηρεάσουν τις ανάγκες για ορισμένες βιταμίνες. Για παράδειγμα η πρόσληψη υψηλών ποσοστών πολυακόρεστων λιπαρών οξέων, όπως τα φυτικά έλαια απαιτεί τη χορήγηση υψηλών επιπέδων βιταμίνης Ε. Η πρόσληψη θειεαμίνης είναι αυξημένη όταν λαμβάνονται πολλοί υδατάνθρακες. Η πρόσληψη πολλών πρωτεϊνών απαιτεί ταυτόχρονη λήψη πυριδοξίνης και πρόσθετης ριβοφλαβίνης. Λιγότερη ριβοφλαβίνη συγκρατείται στον οργανισμό στον οργανισμό όταν η πρόσληψη πρωτεϊνών είναι χαμηλή. Η λευκίνη είναι ένα αμινοξύ που χρειάζεται πρόσθετο νικοτινικό οξύ. Το κεχρί περιέχει πολύ λευκίνη. Η αβιδίνη που είναι η μοναδική πρωτεϊνη στο ωμό ασπράδι αυγού συνδυάζεται με τη βιοτίνη που την αδρανοποιεί. Το μαγείρεμα του ασπραδιού καταστρέφει την αβιδίνη κι έτσι παρεμποδίζεται η αδρανοποίηση της βιοτίνης. Κάποια ωμά ψάρια περιέχουν το ένζυμο θειαμινάση που καταστρέφει την θειαμίνη. Επίσης μερικά βακτήρια, όπως ο θειαμινολυτικός βάκιλλος διασπούν τη θειαμίνη. Ακόμη οι κακές μέθοδοι μαγειρέματος, η υπερεπεξεργασία τροφών και το υπερβολικό ραφινάρισμα των τροφών μπορεί να προκαλέσει έλλειψη βιταμινών. Τέλος το ελαττωματικό μάσημα της τροφής, ο περιορισμός του όγκου και της οξύτητας των γαστρικών υγρών, ο περιορισμός των πεπτικών ενζύμων στις παγκρεατικές, ηπατικές και εντερικές εκκρίσεις και ο περιορισμός της έκκρισης χολής, έχουν σαν αποτέλεσμα να μην γίνεται αποτελεσματική πέψη κι έτσι οι βιταμίνες δεν απελευθερώνονται και δεν γίνονται διαθέσιμες για να απορροφηθούν.

–Άλλες βιταμίνες: Οι υπερβολικές προσλήψεις μιας βιταμίνης προκαλούν έλλειψη μιας άλλης. Η υπερβολική ποσότητα φυλλικού οξέος μπορεί να προκαλέσει έλλειψη βιταμίνης Β12. Ραχίτιδα μπορεί να προκληθεί σε όσους παίρνουν υψηλά επίπεδα καροτίνης από έλλειψη της βιταμίνης D. H έλλειψη, ακόμη, μιας βιταμίνης, μπορεί να προκαλέσει έλλειψη μιας άλλης βιταμίνης. Π.χ. η βιταμίνη C είναι αναγκιαία για να μετατραπεί το φυλλικό οξύ στην ενεργό του μορφή δηλαδή το φολινικό οξύ. Όταν απουσιάζει η βιταμίνη C, το φυλλικό οξύ δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί κι έτσι προκύπτει αναιμία. Υψηλές προσλήψεις φυλλικού οξέος μπορούν να αποκρύψουν μια έλλειψη της βιταμίνης Β12. Οι ελλείψεις και των δύο βιταμινών προκαλούν μεγαλοβλαστική αναιμία. Η έλλειψη της βιταμίνης Β12 μπορεί να προκαλέσει και εκφύλιση των νεύρων της σπονδυλικής στήλης. Αν διορθωθεί η αναιμία μόνο με φυλλικό οξύ η αναιμία θεραπεύεται αλλά όχι η εκφύλιση των νεύρων. Συνεπώς είναι απαραίτητο να γίνει διάκριση αν η αναιμία οφείλεται σε έλλειψη φυλλικού οξέος ή βιταμίνης Β12. Και οι δυο βιταμίνες αυτές λειτουργούν για την παραγωγή ομαλών κυττάρων ερυθρών αιμοσφαιρίων.

–Παρασιτικές μολύνσεις: Οι παρασιτικές μολύνσεις προκαλούν ειδικά έλλειψη βιταμίνης Β12. Το κύριο παράσιτο είναι ο ταινιοσκώληκας ιχθύων που χρησιμοποιεί την Β12 της διατροφής, καθιστώντας την μη διαθέσιμη για απορρόφηση από τον οργανισμό.

–Σωματική δραστηριότητα: Η σωματική δραστηριότητα αυξάνει την ανάγκη για ορισμένες βιταμίνες και ιδιαίτερα γι’ αυτές που σχετίζονται με το στρες και είναι οι βιταμίνες του συμπλέγματος Β, οι βιταμίνες που σχετίζονται με τις απαιτήσεις για ενέργεια και είναι η θειαμίνη και οι βιταμίνες που σχετίζονται με τη δράση των μυών και είναι η βιταμίνη C και Ε.

–Εγκυμοσύνη: Στις έγκυες γυναίκες υπάρχει έλλειψη βιταμίνης Α, νικοτινικού οξέος, πυριδοξίνης, βιταμίνης Β12, φυλλικού οξέος και βιταμίνης C. Η πιο συνηθισμένη έλλειψη είναι του φυλλικού οξέος, ενώ οι έγκυες απαιτούν και 10 χλγρ πυριδοξίνης για τις λειτουργίες του μεταβολισμού.

–Γρήγορη ανάπτυξη: Το υπό ανάπτυξη παιδί χρειάζεται βιταμίνες ανάλογα με το βάρος του σώματος και τη διατροφή του.

–Δίαιτες αδυνατίσματος: Οι απαραίτητες βιταμίνες για όσους κάνουν δίαιτα είναι η θειαμίνη, αλλά το καταλληλότερο σκεύασμα για όσους κάνουν δίαιτα είναι ένα πολυβιταμινικό και πολυμεταλλικό σκεύασμα, που θα αποτρέψει από την κόπωση.

Στρες: Οποιαδήποτε κατάσταση υπερέντασης και στρες αυξάνει τις απαιτήσεις για μερικές βιταμίνες (βιταμίνες συμπλέγματος Β, βιταμίνη C και βιταμίνη Ε). Οι ποσότητες που απαιτούνται είναι ακόμη και 5 φορές πάνω από τις κανονικές προσλήψεις.

Έλεγχος έλλειψης βιταμινών-τεστ

Οι έλεγχοι (τεστ) για τις ελλείψεις βιταμινών:

–Βιταμίνη Α

Το επίπεδο της βιταμίνης Α και της καροτίνης μπορεί να μετρηθεί με εξέταση αίματος, αλλά δεν αποτελεί καλή ένδειξη, αφού υπάρχει σημαντική αποθήκευσή τους. Η φυσιολογική συγκέντρωση της βιταμίνης Α είναι 15-60μγρ ανά 100 χλ ορού αίματος, ενώ της καροτίνης είναι 8-40 μγρ ανά 100 χλ ορού αίματος.

–Βιταμίνη D

Γίνεται προσδιορισμός της 25 υδροξυχολοκαλσιφερόλης στο αίμα. Επιπρόσθετα η ακτινολογική εξέταση θα δείξει ραχίτιδα και οστεομαλακία των μακρών οστών. Το ένζυμο αλκαλική φωσφατάση, επίσης, είναι αυξημένο στο αίμα.

–Βιταμίνη Ε

Έλεγχος γίνεται με μέτρηση των επιπέδων τοκοφερόλης στον ορό με φυσιολογικές τιμές 1-3 χλγρ ανά 100 χλ ορού αίματος. Άλλος τρόπος είναι το ποσό της κρεατινίνης στα ούρα. Όταν η βιταμίνη Ε απουσιάζει εμφανίζεται κρεατινίνη στα ούρα από τους μυς. Τέλος, άλλος τρόπος είναι η μέτρηση της ευθραστότητας των ερυθρών αιμοσφαιρίων με την παρουσία υπεροξειδίου του υδρογόνου. Τα κανονικά κύτταρα των ερυθρών αιμοσφαιρίων είναι ανθεκτικά στο υπεροξείδιο του υδρογόνου, αλλά όταν υπάρχει έλλειψη βιταμίνης Ε, αυτά θραύονται εύκολα.

-Βιταμίνη Κ

Δεν μπορεί να μετρηθεί άμεσα στο αίμα, αλλά γίνεται έμμεσα με ποσοτικό προσδιορισμό των παραγόντων πηκτικότητας του αίματος. Γίνεται μέτρηση του χρόνου προθρομβίνης. Με το INR και τον χρόνο προθρομβίνης παρακολουθείται και η επίδραση των ανταγωνιστών της βιταμίνης Κ, όπως η ουαρφαρίνη, στην πήξη αίματος για καθορισμό της δοσολογίας της.

-Βιταμίνη C

Γίνεται έλεγχος από τα επίπεδα της βιταμίνης C και την απέκκρισή της στα ούρα. Τα επίπεδα της βιταμίνης C στα λευκά αιμοσφαίρια είναι η καλύτερη ένδειξη της συγκέντρωσής της στο πλάσμα, αλλά η τεχνική είναι χρονοβόρα. Τα φυσιολογικά επίπεδα της βιταμίνης C στο αίμα είναι 0,4-1,5 χλγρ ανά 100 χλ αλλά τα λευκά αιμοσφαίρια περιέχουν 25-38 χλγρ ανά 100 χλ. Επίπεδα κάτω των 7 χλγρ ανά 100 χλ λευκών αιμοσφαιρίων είναι ένδειξη υψηλού κινδύνου για σκορβούτο. Κανονικά 13-15 χλγρ βιταμίνης C απεκκρίνονται καθημερινά από τα ούρα. Ποσό λιγότερο από αυτό φανερώνει έλλλειψη. Γίνεται τότε ένα τεστ κορεσμού: Για ορισμένη χρονική περίοδο δίνονται στο άτομο πολλαπλές μικρές δόσεις της βιταμίνης. 6 ώρες μετά, μετράται το επίπεδο της βιταμίνης στα ούρα. Αν το άτομο υποφέρει από έλλλειψη βιταμίνης C, τα επίπεδα στα ούρα δεν θα ανέβουν, επειδή το σώμα γεμίζει πρώτα τους ιστούς πριν αρχίσει την απέκκριση. Μπορείτε να κάνετε και μόνοι σας ένα τεστ για να δείτε αν έχετε έλλειψη βιταμίνης C. Λαμβάνεται μια δόση 300 χλγ βιταμίνης με νερό κάθε 6 ώρες. Με ειδικές ταινίες ούρων που περιέχουν ειδική χρωστική (2,4 νιτροφαινολινδοφαινόλη), διαπιστώνεται η βιταμίνη C στα ούρα. Άλλο τεστ του εμπορίου με την χρωστική 2,6 διχλωροφαινολινδοφαινόλη, με ταινίες πάνω στη γλώσσα ή στα ούλα μετράει τη βιταμίνη C, ανάλογα με το χρόνο που απαιτείται για να αποχρωματιστεί η ταινία.

–Θειαμίνη

Μετράται στο αίμα και στα ούρα με χημική και ποσοτική ανάλυση ενός ενζύμου που εξαρτάται από τη βιταμίνη για την ενεργοποίησή του. Τα επίπεδα της θειαμίνης στο πλάσμα αίματος είναι πολύ χαμηλά, σε φυσιολογικές συνθήκες 0,5-1,3 μγρ ανά 100 χλ. Η μέτρηση της θειαμίνης στα ούρα που απεκκρίνεται στο 24ωρο δείχνει ένδειξη για τυχόν έλλειψη, αφού πάρουμε από το στόμα μια δόση βιταμίνης. Αν η τιμή στα ούρα είναι το ίδιο χαμηλή υπάρχει έλλειψη της βιταμίνης.

-Ριβοφλαβίνη

Η τυχόν έλλειψή της διαπιστώνεται με το ιστορικό, την κλινική εξέταση και την αντίδραση στην θεραπεία με ριβοφλαβίνη. Επειδή, μάλιστα οι προσδιορισμοί στα κύτταρα των ερυθρών αιμοσφαιρίων είναι πολύ χαμηλοί 20-28 μγρ ανά 100 χλγρ, γίνεται ποσοτικός προσδιορισμός της ρεδουκτάσης γλουταθειόνης που απαιτεί ριβοφλαβίνη.

-Πυριδοξίνη

Το ποσό της φωσφορικής πυριδοξάλης που υπάρχει στο αίμα πριν και μετά από μια στοματική λήψη της βιταμίνης είναι ενδειτικό της έλλειψης. Τα φυσιολογικά επίπεδα είναι 5 μγρ ανά χλ. Ακόμη, μπορεί να μετρηθεί το ξανθουρενικό οξύ στα ούρα και είναι λιγότερο από 25 χλγρ τη μέρα, αλλά αν δοθεί από το στόμα μια δόση του οξέος τρυπτοφάνη, ένα άτομο που έχει έλλειψη πυριδοξίνης απεκκρίνει το ξανθουρενικό οξύ σε επίπεδα υψηλότερα από 50 χλγρ την ημέρα. Η βιταμίνη πυριδοξίνη είναι απαραίτητα για να μετατρέπει το ξανθουρενικό οξύ κατά τον μεταβολισμό, οπότε σε έλλειψη της βιταμίνης αυτό συσωρρεύεται στα ούρα και απεκκρίνεται.

-Νικοτινικό οξύ

Δεν είναι αξιόπιστα τα τεστ. Οι χημικές αναλύσεις πραγματοποιούνται μέσω μετρήσεων της αναλογίας μεθυλικών νικοτινικών παραγώγων και κρεατινίνης στα ούρα.

-Βιταμίνη Β12

Μερικά βακτήρια χρειάζονται την βιταμίνη αυτή για την ομαλή ανάπτυξή τους. Η έκταση της ανάπτυξης των μικροργανισμών υποδεικνύει το ποσό της βιταμίνης Β12 που υπάρχει στο υπό εξέταση δείγμα αίματος. Τα κανονικά επίπεδα είναι 0,015-0,03 μγρ ανά 100 χλ πλάσματος αίματος. Ο πιο συνηθισμένος έλεγχος της βιταμίνης Β12 περιλαμβάνει τη χρήση ραδιενεργά σεσημασμένης Β12 για να μετρήσουμε την απορρόφησή της (Τεστ του shilling).

-Φυλλικό οξύ

Η έλλειψή της χαρακτηρίζεται από μακροκυτταρική αναιμία (χωρίς έλλειψη Β12), μεγαλοβλαστικό μυελό των οστών και λευκοπενία (χαμηλός αριθμός λευκών αιμοσφαιρίων). Οι κανονικές τιμές είναι 0,5-2 μγρ ανά 100 χλγ στον ορό και 16-64 μγρ ανά 100 χλγ ερυθρών αιμοσφαιρίων. Όταν δίνεται στοματικά το αμινοξύ ιστιδίνη, η ποσότητα του φορμινογλουταμινικού οξέος (FIGLU) στα ούρα αυξάνεται θεαματικά αν υπάρχει έλλειψη φυλλικού οξέος.

-Παντοθενικό οξύ

Γίνεται μέτρηση της ενεργότητας του συνενζύμου Α που περιέχει παντοθενικό οξύ.